Kodeks karny (dalej jako „k.k.”) w art. 178a penalizuje czyn prowadzenia pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym przez osobę, która znajduje się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Warto uważniej przeanalizować poszczególne elementy art. 178a § 1 k.k. w celu stwierdzenia za jakie dokładnie zachowanie takiej osobie może zostać postawiony zarzut naruszenia wskazanego przepisu.
Prowadzenie pojazdu
Osoba, która wypełnia znamiona czynu opisanego w art. 178a § 1 k.k. musi prowadzić pojazd mechaniczny. Za prowadzenie pojazdu należy uznać kierowanie tym pojazdem, wykonywanie czynności wpływających bezpośrednio na ruch pojazdu, przede wszystkim jeśli chodzi o kierunek i szybkość przemieszczania się obiektu; w doktrynie wskazuje się również, iż prowadzącym pojazd jest ten, kto bezpośrednio włada mocą silnika oraz nadaje pojazdowi ruch i kierunek. Orzecznictwo wskazuje, iż naruszającą art. 178a § 1 k.k. może być również osoba, która prowadzi holowany pojazd mechaniczny. W związku z tym, że prowadzenie pojazdu niekoniecznie musi być rozumiane jako bezpośrednie wykonywanie czynności względem danego obiektu, osobą odpowiedzialną za naruszenie omawianego przepisu może być również podmiot wpływający w sposób pośredni na ruch pojazdu, poprzez wydawanie poleceń i komend np. kontroler (kierownik) lotów statków powietrznych. Doktryna wskazuje, że wpływ na ruch pojazdu mogą mieć również osoby, które nie sprawują bezpośredniej kontroli nad poruszaniem się obiektu, np. pilot samochodu rajdowego, instruktor nauki jazdy, pomocnik maszynisty, drugi pilot w samolocie, nawigator i one również mogą odpowiadać z tytułu naruszenia art. 178a k.k. Co więcej, prowadzenie pojazdu może zostać stwierdzone nawet wobec obiektu niedziałającego, unieruchomionego, ale wprawionego w ruch przez daną osobę i poruszającego się tym pojazdem, chociażby przez krótki dystans. Jednakże, pchanie pojazdu siłą własnych mięśni, w tym prowadzenie obok siebie, nie może być już z kolei uznane za prowadzenie pojazdu w świetle k.k. Spornym jest, czy zajęcie miejsca za kierownicą i uruchomienie silnika może zostać potraktowane jako usiłowanie kierowania pojazdu. Niezbędnym w takim przypadku jest stwierdzenie, czy osoba zajmująca miejsce za kierownicą uruchomiła pojazd w celu jego prowadzenia.
Pojazd mechaniczny
Omawiany przepis penalizuje prowadzenie pojazdu mechanicznego. Istotnym w związku z tym stało się określenie, co należy uznać za pojazd mechaniczny. Kryterium, które najłatwiej pozwoli ocenić, czy dany pojazd jest mechaniczny, jest posiadanie przez pojazd silnika. Oprócz tego, orzecznictwo zakwalifikowało do pojazdów mechanicznych maszyny samobieżne, motorowery oraz pojazdy szynowe zasilane trakcją elektryczną (np. tramwaje, trolejbusy). Za osoby, które nie prowadzą pojazdów mechanicznych należy w związku z tym uznać kierujących m.in.: balonami, szybowcami, rowerami, zaprzęgami konnymi, łodziami wiosłowymi (w stosunku w szczególności do obiektów wodnych, rowerów i pojazdów innych niż mechaniczne penalizacja ich prowadzenia zawarta jest w innych aktach prawnych np. Kodeksie wykroczeń oraz ustawie z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych).
Ruch lądowy, wodny i powietrzny
Maksymalnie szerokie określenie miejsca poruszania się pojazdu mechanicznego jako w ruchu lądowym, wodnym i powietrznym ma na celu doprowadzenie do sytuacji, iż nie powinna istnieć taka przestrzeń w miejscach, w których na identycznych zasadach mogą poruszać się inne pojazdy, która byłaby wyłączona z objęcia regulacją z art. 178a k.k.. W związku z tym, ruch lądowy uznaje się za szersze pojęcie niż ruch drogowy, gdyż termin ten obejmuje również ruch szynowy (kolejowy). Jak wskazał w wytycznych Sąd Najwyższy: „Przestępstwa drogowe mogą być popełniane nie tylko na drogach publicznych i szlakach kolejowych, ale również na terenach budowlanych czy przemysłowych, lotniskach itp., a więc wszędzie tam, gdzie odbywa się ruch pojazdów ogólny czy lokalny”. Niemniej jednak, istotnym jest stwierdzenie dla bytu przestępstwa z art. 178a k.k., czy w danym miejscu może odbywać się ruch ogólny. Innymi słowy, to czy dana przestrzeń jest z założenia przeznaczona do ruchu pojazdów powoduje możliwość objęcia zachowania w postaci prowadzenia pojazdu mechanicznego znamionami z art. 178a k.k. W związku z tym, doktryna wyklucza z zakresu pojęcia „ruchu lądowego” przemieszczanie się pojazdem mechanicznym np. po łące, polu, lesie (w obszarze pozbawionym dróg, duktów, ścieżek), prywatnym podwórku, gruncie rolnym, terenie warsztatu samochodowego. Z kolei ruchem powietrznym i wodnym jest poruszanie się, fizyczne przemieszczanie się przy użyciu silnika w przestrzeni powietrznej albo na akwenie wodnym.
Skutek czynu
Dla bytu omawianego przestępstwa nie ma znaczenia, czy powstał skutek w postaci wypadku, kolizji, stłuczki. Zgodne z prawem i zasadami ruchu przemieszczanie się pojazdem nie wyłącza zatem odpowiedzialności za zachowanie opisane w art. 178a k.k.
Stan nietrzeźwości
Wypełnienie znamion art. 178a k.k. występuje, gdy dana osoba dodatkowo przy prowadzeniu pojazdu mechanicznego znajduje się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Pojęcie stanu nietrzeźwości zostało zdefiniowane w art. 115 § 16 k.k. i występuje wtedy, gdy dana osoba posiada zawartość alkoholu we krwi o stężeniu więcej niż 0,5 promila albo powyżej 0,25 mg w 1 dm3 wydychanego powietrza. Od „stanu nietrzeźwości” należy odróżnić „stan po użyciu alkoholu”, o którym mowa m.in. w Kodeksie wykroczeń. Stan po użyciu alkoholu występuje, gdy stężenie alkoholu we krwi występuje w przedziale 0,2 – 0,5 promila lub 0,1 – 0,25 mg alkoholu w 1 dm3 wydychanego powietrza.
Środek odurzający
W sposób tożsamy co po spożyciu alkoholu, obostrzono prowadzenie pojazdów mechanicznych po zażyciu środków odurzających. Za środek odurzający należy uznać każdą substancję pochodzenia naturalnego lub syntetycznego działającą na ośrodkowy układ nerwowy, określoną w wykazie środków odurzających stanowiącym załącznik nr 1 do ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, zawierającym wykaz środków odurzających. Dodatkowo w doktrynie wskazuje się, że środkami odurzającymi mogą być również inne substancje, niewymienione w załączniku do ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, takie jak np. kleje, rozpuszczalniki, leki, rośliny, które wywierają tożsamy wpływ na organizm człowieka, co alkohol, prowadząc do zbliżonego stanu co stan nietrzeźwości.
Umyślność czynu
Czyn z art. 178a k.k. ma charakter umyślny, co oznacza, że może być popełniony jedynie albo w zamiarze bezpośrednim (osoba chce popełnić dany czyn) albo w zamiarze ewentualnym (osoba przewiduje możliwość popełnienia tego czynu oraz godzi się na to). Wyjątkowo, dana osoba, która popełni omawiany czyn i wykaże, iż w sposób uzasadniony nie miała świadomości o tym, iż zażyty środek lub spożyta ilość alkoholu mogą wpłynąć na stan niezdolności do jazdy (np. przekroczenie limitu stężenia alkoholu), być może uniknie odpowiedzialności za przestępstwo, a poniesie jedynie odpowiedzialność za wykroczenie kierowania pojazdu pod wpływem alkoholu lub podobnie działającego środka, które to wykroczenie może być również popełnione nieumyślnie. Przy niespodziewanym wpływie danego środka lub ilości spożytego alkoholu na organizm człowieka (np. nieoczekiwanie zbyt powolny metabolizm), osoba ta jedynie raz w życiu będzie mogła powołać się na taką okoliczność, gdyż po tym zdarzeniu i odkryciu niespodziewanego wpływu na organizm tej osoby, musi ona już zdawać sobie sprawę z ograniczeń poruszania się pojazdem po spożyciu danego środka lub alkoholu – każde zatem kolejne zdarzenie wywołane przez tę osobę powinno być uznane za dokonane z zamiarem ewentualnym.
Sankcja karna
Popełnienie czynu z art. 178a § 1 k.k. zagrożone jest karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Dodatkowo, sąd obligatoryjnie orzeka środek karny w postaci zakazu prowadzenia pojazdów na okres nie krótszy niż 3 lata i nie dłuższy niż 15 lat. Na marginesie, w przypadku stwierdzenia, iż dana osoba popełniła wykroczenie prowadzenia pojazdów mechanicznych, obecnie sądy również mają obowiązek pozbawić ją możliwości prowadzenia pojazdów. W przypadku wykroczeń zakaz ten wynosi od 6 miesięcy do 3 lat. Karą w przypadku wykroczenia, oprócz środka karnego w postaci obligatoryjnego zakazu prowadzenia pojazdów, jest kara aresztu (od 5 do 30 dni) albo grzywny nie mniejszej niż 50 zł (maksymalnie 5.000 zł).
Recydywa
W przypadku wcześniejszego skazania kierowcy za przestępstwo z art. 178a § 1 k.k. i ponownego złapania tej osoby popełniającej czyn z tego przepisu przed zatarciem się skazania, zaostrza się odpowiedzialność karną tej osoby wyłącznie do kary pozbawienia wolności w wymiarze od 3 miesięcy do 5 lat, o czym stanowi art. 178a § 4 k.k. W przypadku skazania osoby na podstawie art. 178a § 4 k.k. sądy mają obowiązek orzec zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio. Obostrzenie to obowiązuje od 18 maja 2015 r., zatem osoby, które popełniły powtórny czyn opisany w art. 178a § 1 k.k. przed zatarciem skazania, mogą jeszcze liczyć na nieorzeczenie dożywotniego zakazu prowadzenia wszystkich pojazdów mechanicznych, zgodnie z dyrektywą z art. 4 § 1 k.k.
Procedura badania
Podstawą prawną badania przez Policję zawartości alkoholu lub środków działających podobnie do alkoholu w organizmie kierującego jest art. 129 ust. 2 pkt 3 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym. Podstawę prowadzenia przez uprawnione służby konkretnych badań stanowi art. 129i Prawa o ruchu drogowym, z którego wynika, iż pierwszym rodzajem badania jest badanie stężenia alkoholu w wydychanym powietrzu, a dopiero gdy dana osoba odmawia przeprowadzenia tego badania albo stan osoby uniemożliwia jego przeprowadzenie stosuje się badanie krwi lub moczu. Ustawa w zakresie badań odsyła do ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 6 maja 1983 r. w sprawie warunków i sposobu dokonywania badań na zawartość alkoholu w organizmie, wydanym na podstawie art. 47 ust. 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, istnieją 3 sposoby na zbadanie, czy we krwi kierującego znajduje się alkohol: badanie wydychanego powietrza, badanie krwi, badanie moczu. Jak powtarza rozporządzenie, podstawową metodą badania trzeźwości jest badanie wydychanego powietrza, na co wskazuje § 3 ust. 4 przytoczonego rozporządzenia. Co wynika z Prawa o ruchu drogowym, w przypadku odmowy kierującego na zbadanie wydychanego powietrza, koniecznym będzie przebadanie krwi, które co do zasady wykonuje lekarz. W sytuacji odmowy pobrania krwi przez badanego należy i tak przystąpić do jej pobrania, o czym dana osoba powinna zostać pouczona. Jedyną przesłanką uniemożliwiającą pobranie krwi jest możliwość spowodowania przez ten zabieg zagrożenia życia lub zdrowia badanego. W takiej sytuacji koniecznym będzie pobranie moczu badanego.
Zasygnalizować należy, że z dniem 5 stycznia 2016 r. wszedł w życie nowy akt regulujący sposób badania zawartości alkoholu w organizmie – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 grudnia 2015 r. w sprawie badań na zawartość alkoholu w organizmie. Akt ten nieznacznie zmienia zasady badań m.in. nie przewiduje możliwości przeprowadzenia badań moczu, a jedynie w pierwszej kolejności dopuszcza przeprowadzenie badania wydychanego powietrza, a dopiero w enumeratywnie wymienionych przypadkach (odmowa poddania się badaniom, żądanie przeprowadzenia badania krwi pomimo badania wydychanego powietrza, brak możliwości zbadania wydychanego powietrza, przekroczenie zakresu pomiarowego analizatora wydechu) przeprowadzane będzie badanie krwi. Z przeprowadzonych badań obowiązkowe jest sporządzenie protokołów: w przypadku badania wydychanego powietrza jeśli doszło do wykazania jakiegokolwiek stężenia alkoholu, w przypadku badania krwi po każdym badaniu.
Opracowali: adw. Marcin Mój oraz adw. Marcin Hołówka
Foto dzięki uprzejmości: Naypong / freedigitalphotos.net
